Od lat 50-tych XIX w, tajne organizacje polskie zastanawiały się jak wyrwać Polskę spod jarzma zaborcy. Życie codzienne na ulicach niekiedy przerywane było brankami, pacyfikacjami kościołów przez jeźdźców kozackich, zsyłkami, i to one budziły największą rozpacz. Dużo gorsze były jednak podstępne, skryte, akcje wszystkich zaborców, konsekwentnie prowadzące do wynarodowienia i rozbicia Polski, Ukrainy i Litwy. Należy tu wspomnieć zakazy używania języka polskiego, krzewienia religii, noszenia pamiątek narodowych. Bardzo ważnymi akcjami były akcje osadnicze związane często z przejmowaniem dóbr, akcje nacjonalistyczne poszczególnych regionów, nacisk na rozwój prawosławia i protestantyzmu kosztem katolicyzmu, tajne zalecenia dokonywania błędów w dokumentach metrykalnych celem rozbijania rodzin. Ogromnie niebezpieczne było wprowadzanie mitów, np. o sarmatyzmie, krzywdzącym historię Polski (polski szlachcic, to zacofany, ultrakatolicki tyran, modlący się pod krzyżem, chodzący w kontuszu, i gnębiący pańszczyźniach chłopów). Mit ten, wykorzystywany również przez komunistów, niezwykle silny jest do dzisiaj i popularny np. w filmach. Prowadzono promocje „nowoczesnych” humanistycznych form wychowania, mających na celu zmniejszenie roli tradycji i charakteru a położenie nacisku na dobre wykształcenie techniczne i naukowe.

W obliczu tych i innych akcji – zarówno jawnych jak i podstępnych – wielu myślało o powstaniu. Ogłoszono je w nocy z 21-22 stycznia 1863. Skierowane było przeciwko zaborcy rosyjskiemu, dlatego, że to Rosja zajęła największą część kraju (80%). Wzięło w nim udział z bronią w ręku wg różnych szacunków nawet ok. 200.000 ochotników, nie tylko z Polski. Drugie tyle pomagało i wspierało powstańców. Do dzisiaj znamy tylko wycinek pełnej listy uczestników, zesłańców, zabitych, zmordowanych, zmuszonych do emigracji. Praktycznie każda dzisiejsza rodzina ma wśród przodków powstańców styczniowych, lecz wiele o tym po prostu nie wie. Tam, gdzie wiedza ta przetrwała, pielęgnowana jest pamięć o tych, którzy posłuchali głosu serca i Ojczyzny